Tempo i jakość życia, jak również funkcjonowanie instytucji społecznych zmienia się na naszych oczach. W ciągu ostatnich kilkunastu lat egzystencja ludzka poddana została radykalnym przekształceniom. Jak podkreśla Anthony Giddens „zmianę społeczną trudno zdefiniować, bo w jakimś sensie wszystko się zmienia. Każdy dzień jest inny od poprzedniego, każda chwila to nowy moment w czasie” (Giddens, 2004, s.64-65). Tempo przeobrażeń oraz ich intensyfikacja niewątpliwie bardzo mocno rzutują na funkcjonowanie poszczególnych grup społecznych. Łatwo zauważyć, że w dzisiejszych czasach, w dobie kultury perfiguratywnej, w której pokolenie starsze uczy się od młodszego, wraz z wiekiem coraz trudniej jest dostosowywać się i nadążać za nieustającymi zmianami i technologizacją rzeczywistości, czego najlepszym przykładem jest poszerzające swój zakres zjawisko cyfrowego wykluczenia wśród najstarszej części społeczeństwa (zob. Batorski, 2011, s.299-327). Pomimo powyższych stwierdzeń, postrzeganie zachodzących współcześnie zmian społecznych jedynie w kategorii starty, w szczególności względem osób starszych byłoby wielkim nadużyciem: warto uwypuklać wielkie szanse, jakie przynoszą przeobrażenia w kontekście systemowego procesu całożyciowego uczenia się (zob. Šerák, 2009) oraz wielkiej roli kapitału społecznego osób starszych. Ponadto należy podkreślić, iż nowe technologie dają szereg nowych możliwości, które odpowiednio zaimplementowane w życie seniorów służą podnoszeniu jego jakości (zob. Eger, 2005).
„Przyśpieszenie postępów różnych dziedzin techniki i co za tym idzie, powstawanie coraz to nowych form ryzyka nieustannie zmusza nas do reagowania na te zmiany i dostosowywania się do nich (…). W nowych warunkach przyszłość każdej jednostki jest znacznie słabiej niż w tradycyjnych społecznościach określona z góry, a zatem wszelkiego rodzaju decyzje są o wiele bardziej ryzykownym przedsięwzięciem (…). Współcześnie ryzyko dotyczy wszystkich klas społecznych we wszystkich krajach, a zasięg jego konsekwencji – odczuwanych przez każdego na własnej skórze – jest w istocie globalny” (Giddens, 2004, s.90-91). Zgodnie ze słowami Andrzeja Radziewicza-Winnickiego, wskazującego iż „codzienność jednak wybiega z reguły w przyszłość, wiąże powinności dnia dzisiejszego z celami pozostającymi do osiągnięcia w dniu jutrzejszym” (Radziewicz-Winnicki, 2003, s.9) postawiliśmy w niniejszym tomie szereg pytań związanych z relacjami pomiędzy pojęciem zmiany a procesem starzenia się i starości, wśród których wyodrębnić można kilka głównych nurtów, rozważań oscylujących wokół następujących problemów:
W jakim zakresie zmiany społeczne warunkują funkcjonowanie osób starszych w środowisku pierwotnym i wtórym?
Jakie czynniki powodują, fakt że osobom starszym jest trudno nadążyć za zmianami społeczno-technicznymi?
Dlaczego wybrane obszary zmiany wpływają na życie osób starszych?
W jaki sposób w wymiarze instytucjonalnym oraz indywidualnym wspomagać osoby starsze w dobie społeczeństwa ciągłej zmiany?
Dlaczego zjawiska globalizacji oraz rozwoju nowoczesnych technik informacyjno-komunikacyjnych w szczególności dotykają osoby starsze?
Co konkretnie kryje się za pojęciem kapitał społeczny osób starszych, w jakich obszarach jest a w jakich może być – przy zachowaniu obopólnych korzyści – ten potencjał wykorzystywany?
Jakie korzyści współczesna technika i technologia, w tym informatyczna niosą dla osób starszych, jakie mamy rozwiązania i narzędzia ułatwiające życie, funkcjonowanie społeczne, komunikację?
Odpowiedzi na powyższe pytania w niniejszej publikacji udzielają specjaliści z zakresu m.in. andragogiki, gerontologii, pedagogiki mediów, medioznawstwa, socjologii i kulturoznawstwa, natomiast inspiracją do powstania tomu polsko-czesko-słowackiego jest ciągła potrzeba analizowania psychospołecznego funkcjonowania osób starszych w dobie intensywnych przemian społeczno-technicznych, a także porównywania różnych spojrzeń, doświadczeń i tzw. dobrych praktyk. Sam proces starzenia się i starości w wymiarze lokalnym, czy też szerszym – ponadregionalnym i ogólnopolskim w polskiej literaturze przedmiotu prezentowany jest szeroko, zwłaszcza w środowiskach instytucji ku temu powołanych, takich jak: Stowarzyszenie Gerontologów Społecznych, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne oraz szereg ośrodków akademickich zajmujących się problematyką na pograniczu nauk medycznych, społecznych, humanistycznych, czy też technicznych. Jednak do tej pory dostrzegalny jest brak międzynarodowych studiów komparatystycznych w odniesieniu do niniejszej problematyki, w szczególności w krajach sąsiadujących z Polską, Czechami i Słowacją. Liczymy, że niniejszy tom stanie się tzw. dobrym zaczynem i punktem wyjścia dla dalszych rozważań na temat różnych kontekstów społecznego funkcjonowania człowieka w dzisiejszych czasach, realizowanych wspólnie krajach graniczących ze sobą, a zatem choć różnych – zbliżonych do siebie pod względem kulturowym, gospodarczym i demograficznym.
Katarzyna Walotek-Ściańska
Michal Šerák
Michał Szyszka
Łukasz Tomczyk